Een merkwaardige reeks van heiligen
Wat is het verhaal achter die acht grote ovalen in de Friezenkerk?
Aan de zijwanden van het middenschip van de Friezenkerk, bevinden zich tussen de bogen acht grote ovalen met heiligenfiguren. Het zijn staande mannelijke heiligen, in fresco uitgevoerd. In een tekstband onder de ovalen worden ze met name benoemd. Voormalig rector Muskens dacht in zijn befaamde boek over de Friezenkerk (in de kerk te verkrijgen) nog dat de fresco’s deel uitmaakten van de renovatie van de kerk in 1756-1759, die het interieur zijn huidige laat-barokke aanzien bezorgde.
Meticuleus onderzoek van de kunsthistoricus Bart Boon in de archieven van de St-Pieter bracht in 1999 echter een andere ontstaansdatum aan het licht. Het blijkt dat de fresco’s pas zijn aangebracht na de brand die de kerk in 1860 teisterde. De schilders waren leden van de mozaïekwerkplaats van de St-Pieter. Uit de documenten zijn ze met naam en toenaam bekend. Drie kunstenaars voorzagen in de zomer van 1861 de acht ovalen van de heiligen, die vandaag nog neerkijken op de Nederlandse kerkgangers.
Opmerkelijk programma
Het programma van deze decoratiecampagne is opmerkelijk. Toen het werd uitgevoerd, was de kerk in gebruik bij instanties van de St-Pieter. De weinigen die nog enige weet hadden van het ‘Friese’ verleden van de SS. Michele e Magno waren enkele historici. De keuze van de afgebeelde heiligen getuigt er echter van dat er ook in de gelederen van het Vaticaanse kapittel, eigenaar van de kerk, mensen waren die de geschiedenis van het gebouw en de locatie goed kenden.
De acht heiligen zijn in drie groepen in te delen: personages uit de geschiedenis van dit kerkgebouw (Leo III en Carlo Borromeo), heilig ‘personeel’ van de St-Pieter (Abundius, Theodorus en Antonio Fatati) en drie hoofdfiguren uit de kersteningsgeschiedenis van de Friezen in de vroege middeleeuwen (Willibrordus, Bonifatius en Suitbertus).
Wat op het eerste gezicht een nogal heterogene serie is, blijkt een weldoordacht programma te zijn. Het gaat om het gebouw zelf, de oude relatie met de Vaticaanse basiliek en de oorsprong van de schola van de Friezen.
Ongewone keus
De overlevering (die ook op een oude inscriptie in de kerk wordt verteld) wil dat de kerk van de Friezen rond 800 in de regeringsjaren van Karel de Grote is gebouwd. Paus was toen Leo III, die in een ovaal wordt afgebeeld met een model van het kerkgebouw. Carlo Borromeo, de beroemde aartsbisschop van Milaan in de tijd van de Contrareformatie, was een tijd lang de bewoner van het paleis bij de kerk. Hij is de meest ‘toevallige’ figuur in de serie, maar zijn grote reputatie als heilige belijder maakte het interessant om zijn naam duurzaam aan SS. Michele e Magno te verbinden.
Abundius en Theodorus worden in de Dialogen van paus Gregorius de Grote (rond 600) genoemd als ‘kosters’ van de St-Pieter. De Dialogen is een populair boek met levendige heiligenverhalen, dat deze beide bescheiden figuren voor de vergetelheid heeft behoed. De zalige Antonio Fatati is een ongewone keus, maar omdat hij in de 15de eeuw als kanunnik betrokken was bij bouwprojecten van de St-Pieter past hij bij de andere twee. Kennelijk moesten deze specifieke St-Pieterheiligen de oude band representeren tussen de St. Michaelkerk en de St-Pieter (‘de grote broer’, zoals Muskens die noemde). En dan speciaal met degenen die met het beheer en het onderhoud van de basiliek belast waren.
Nogal merkwaardige reeks
Over de heiligen van de Friese missie: in volgende blogs meer. Het is bijzonder om vast te stellen dat de nogal merkwaardige heiligenreeks van medio de 19de eeuw nu nog steeds actueel blijkt te zijn: het kerkgebouw is volop in functie, de band met de Vaticaanse basiliek is hecht en de erfgenamen van de vroegmiddeleeuwse Friezen vormen weer een gemeenschap op deze aloude plek.
Sible de Blaauw is emeritus-hoogleraar in de Vroegchristelijke Kunst en Architectuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen en bestuurslid van de Stichting Vrienden van de Friezenkerk
